Πώς το στρες επηρεάζει την μνήμη: Εξηγεί πολλά που σας συμβαίνουν καθημερινά

Μιχάλης Θερμόπουλος
06 Οκτωβρίου 2022 | 13:00

Μετά από εβδομάδες μελέτης για ένα σημαντικό διαγώνισμα, έρχεται η μεγάλη μέρα και τρέμεις από αγωνία μέχρι να δεις τα θέματα. Γράφοντας, βλέπεις μια ερώτηση που ενώ ξέρεις ότι κατέχεις την σωστή απάντηση, το μυαλό σου “σταματάει”. Δεν μπορείς να θυμηθείς με τίποτα την απάντηση. Τι συμβαίνει σε αυτή την περίπτωση;

Η απάντηση βρίσκεται στην περίπλοκη σχέση ανάμεσα στο στρες και την μνήμη. Υπάρχουν πολλά είδη και βαθμοί στρες, όπως και διαφορετικά είδη μνήμης. Θα εστιάσουμε στο πώς το βραχυπρόθεσμο στρες επηρεάζει τη μνήμη γεγονότων.

Αρχικά, πρέπει να καταλάβουμε το πώς λειτουργεί αυτό το είδος μνήμης. Τα γεγονότα που συναντάμε διαβάζοντας, ακούγοντας ή μελετώντας γίνονται αναμνήσεις μέσω μιας διαδικασίας τριών βασικών σταδίων.

Το πρώτο είναι η δημιουργία της μνήμης: η στιγμή που συναντάμε μια νέα πληροφορία. Κάθε αισθητηριακή εμπειρία ενεργοποιεί διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου. Προκειμένου να γίνουν μόνιμες αναμνήσεις, οι αισθητηριακές εμπειρίες πρέπει να εδραιωθούν από τον ιππόκαμπο, ο οποίος επηρεάζεται από την αμυγδαλή, που δίνει έμφαση σε εμπειρίες που συνδέονται με έντονα συναισθήματα.
Έπειτα είναι η κωδικοποίηση της μνήμης: ο ιππόκαμπος κωδικοποιεί τις αναμνήσεις, πιθανότατα ενδυναμώνοντας τις συναπτικές συνδέσεις που διεγείρονται κατά τη διάρκεια της αρχικής αισθητηριακής εμπειρίας.
Τέλος είναι η ανάκληση της μνήμης: με το που κωδικοποιηθεί μια ανάμνηση, μπορεί να ανακληθεί αργότερα. Οι αναμνήσεις είναι αποθηκευμένες παντού στον εγκέφαλο, και για την ανάκτησή τους υπεύθυνος είναι ο προμετωπιαίος φλοιός.

Πώς λοιπόν το στρες επηρεάζει καθένα από τα στάδια μνήμης;

Στα δυο πρώτα στάδια, το στρες μέτριας έντασης μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία αναμνήσεων. Ο εγκέφαλος ανταποκρίνεται στα στρεσογόνα ερεθίσματα μέσω της απελευθέρωσης ορμονών γνωστών ως κορτικοστεροειδή, οι οποίες ενεργοποιούν τη διαδικασία ανίχνευσης και αντιμετώπισης απειλών στην αμυγδαλή. Η αμυγδαλή παρακινεί τον ιππόκαμπο να εδραιώσει τις αναμνήσεις που σχετίζονται με εμπειρίες που προκαλούν στρες. Στο μεταξύ, τα κορτικοστεροειδή που απελευθερώνονται λόγω του στρες, προκαλούν τη διέγερση του ιπποκάμπου, παρακινώντας και πάλι την εδραίωση αναμνήσεων.

Ωστόσο, αν και το ήπιο στρες μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο, το υπερβολικό χρόνιο στρες μπορεί να έχει τα αντίθετα αποτελέσματα.

Αυτό αποδείχθηκε μέσω πειραμάτων χορήγησης ορμονών στρες σε αρουραίους. Όσο η δόση των κορτικοστεροειδών αυξανόταν βαθμιαία, η απόδοση των αρουραίων σε τεστ μνήμης αρχικά βελτιώθηκε, αλλά έπεσε όταν χορηγήθηκαν υψηλότερες δόσεις. Στους ανθρώπους, το στρες μέτριας έντασης μπορεί να έχει εξίσου θετικά αποτελέσματα. Όμως αυτό συμβαίνει μόνο όταν το στρες έχει συσχετιστεί με τη δημιουργία μιας μνήμης. Δηλαδή, η χρονική πίεση μπορεί να μας βοηθήσει στην απομνημόνευση, σε αντίθεση με το στρες που θα νιώσουμε αν κάποιος μας τρομάξει. Όταν τα επίπεδα των κορτικοστεροειδών είναι αυξημένα για παρατεταμένα χρονικά διαστήματα λόγω χρόνιου στρες, ο ιππόκαμπος μπορεί να υποστεί βλάβη και η ικανότητα δημιουργίας αναμνήσεων μπορεί να μειωθεί.

Θα ήταν ωραία αν λίγο στρες μας βοηθούσε να θυμηθούμε γεγονότα, αλλά δυστυχώς ισχύει το αντίθετο.

Για την ανάκληση γεγονότων υπεύθυνος είναι ο προμετωπιαίος φλοιός, ο οποίος ρυθμίζει τη σκέψη, την προσοχή και τον συλλογισμό. Όταν η αμυγδαλή διεγείρεται εξαιτίας των κορτικοστεροειδών, προκαλεί την αναστολή ή την μείωση της δραστηριότητας του προμετωπιαίου φλοιού. Η αναστολή οφείλεται στο γεγονός ότι η αυθόρμητη αντίδραση “αντιμετώπιση ή φυγή” υπερισχύει της λογικής σκέψης όταν βρισκόσαστε μπροστά σε κίνδυνο. Σε αυτό μπορεί να οφείλεται και το ατυχές φαινόμενο του να κολλήσει το μυαλό σας ενώ γράφετε διαγώνισμα. Η καθαυτή προσπάθεια να θυμηθείτε αποτελεί στρεσογόνο παράγοντα, οδηγώντας σε έναν φαύλο κύκλο, μέσω της απελευθέρωσης κι άλλων κορτικοστεροειδών, που ελαχιστοποιούν τις πιθανότητες να θυμηθείτε.

Τι μπορείτε να κάνετε για να στρέψετε το στρες προς όφελός σας, παραμένοντας ήρεμοι και ψύχραιμοι όταν πρέπει;

Πρώτον, όταν ξέρετε ότι πλησιάζει μια στρεσογόνος κατάσταση, προετοιμαστείτε σε συνθήκες παρόμοιες με εκείνες του στρεσογόνου περιβάλλοντος. Το “καινούργιο” μπορεί να προκαλέσει στρες. Για παράδειγμα το να εξασκείστε για το διαγώνισμα υπό χρονική πίεση, ή καθισμένοι σε γραφείο, κι όχι στον καναπέ, θα σας βοηθήσει να συνηθίσετε στις εν λόγω συνθήκες ώστε να νιώσετε λιγότερο στρες την ώρα την πραγματικής εξέτασης.
Η άσκηση είναι επίσης ωφέλιμη. Η αύξηση του καρδιακού ρυθμού και του ρυθμού της αναπνοής συνδέεται με χημικές αλλαγές στον εγκέφαλο, που μπορούν να μειώσουν το άγχος και να αυξήσουν το αίσθημα ευεξίας. Λένε πως η συχνή άσκηση βελτιώνει τις συνήθειες ύπνου, κάτι που θα φανεί χρήσιμο το βράδυ πριν το διαγώνισμα.
Την ημέρα του διαγωνίσματος, προσπαθήστε να παίρνετε βαθιές ανάσες ενάντια στη φυσική αντίδραση “αντιμετώπιση ή φυγή” του σώματός σας. Οι ασκήσεις βαθιάς αναπνοής προκαλούν σημαντική μείωση του άγχους των εξετάσεων, όπως φάνηκε από την εφαρμογή τους σε μαθητές διαφόρων ηλικιακών ομάδων.